شوک جدید افغانستان به ایران / یک ممنوعیت اعلام شد
در مرزهای شرقی ایران، جنگی خاموش اما استراتژیک در جریان است. دولت طالبان با یک اقدام ناگهانی و بدون اطلاع قبلی، با تغییر استانداردهای کیفی واردات سوخت، هزاران تانکر حامل گازوئیل ایران را برای ماه‌ها در مرزهای میلک و دوغارون زمین‌گیر کرده است.
این اقدام که در ظاهر یک تصمیم “فنی” برای بهبود کیفیت هواست، در عمل یک اهرم فشار قدرتمند ژئوپلیتیک و اقتصادی علیه ایران است که همزمان با تضعیف موقعیت تجار ایرانی، فضا را برای رقبای منطقه‌ای مانند روسیه و ترکمنستان باز می‌کند و بزرگترین بازار صادراتی فرآورده‌های نفتی بخش خصوصی ایران را در معرض تهدید جدی قرار داده است.
بحران کنونی در مرز ایران و افغانستان، فراتر از یک اختلاف تجاری ساده، یک پدیده چندلایه با ابعاد فنی، اقتصادی و ژئوپلیتیک است که نیازمند تحلیلی عمیق می‌باشد.
۱. هسته فنی بحران: بازی با استاندارد PPM
منشأ اصلی توقف تانکرها، تصمیم یک‌شبه وزارت مالیه طالبان برای بازتعریف استاندارد سوخت دیزل وارداتی است:
- استاندارد قبلی: پذیرش گازوئیل با محتوای سولفور تا ۷۰۰۰ واحد در میلیون (PPM).
- استاندارد جدید: کاهش شدید سقف مجاز سولفور به ۲۰۰۰ PPM.
این تغییر بیش از ۷۰ درصدی، عملاً بخش بزرگی از تولیدات پالایشگاه‌های کوچک (مینی‌فاینری‌ها) و حتی بخشی از تولیدات پالایشگاه‌های بزرگ ایران و عراق را که برای بازار افغانستان بهینه‌سازی شده بودند، یک‌شبه به کالای “غیر استاندارد” تبدیل کرد. به گفته سیدحمید حسینی، سخنگوی اتحادیه اوپکس، بیش از ۳۰۰۰ تانکر حامل گازوئیل (متعلق به تجار بخش خصوصی ایران و عراق) از چهار ماه پیش در مرزها بلاتکلیف مانده‌اند.
۲. تحلیل استراتژیک: چرا طالبان این کار را کرد؟ اهداف پشت پرده
اقدام “ناگهانی” و “بدون اطلاع قبلی” طالبان را نمی‌توان صرفاً یک دغدغه زیست‌محیطی دانست. سه انگیزه اصلی و محتمل در این اقدام قابل ردیابی است:
- اهرم فشار ژئوپلیتیک: طالبان از وابستگی ایران به بازار صادراتی افغانستان آگاه است و از این کارت اقتصادی به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی و کسب امتیاز در سایر پرونده‌های اختلافی با ایران (مانند حق‌آبه هیرمند، مسائل مرزی و امنیتی) استفاده می‌کند.
- باز کردن فضا برای رقبای منطقه‌ای: این اقدام همزمان با افزایش تلاش‌های روسیه و ترکمنستان برای تسخیر بازار انرژی افغانستان صورت گرفته است. با ایجاد مانع برای سوخت ایران (که ارزان‌تر است)، مسیر برای واردات سوخت گران‌تر اما با استاندارد متفاوت از این کشورها هموار می‌شود. به گفته منابع آگاه، لابی واردکنندگان مرتبط با این کشورها در اتخاذ این تصمیم بی‌تأثیر نبوده است.
- افزایش درآمدهای گمرکی و مبارزه با فساد داخلی: طالبان ممکن است با وضع استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر، به دنبال کنترل بیشتر بر واردات، شفاف‌سازی و مبارزه با شبکه‌های فسادی باشد که در گذشته از واردات سوخت بی‌کیفیت سود می‌بردند. این اقدام تصویر یک “دولت قانون‌مدار” را از آن‌ها به نمایش می‌گذارد.
۳. پیامدها برای ایران: از دست رفتن بازار و ضعف ساختاری
این بحران دو ضعف اساسی در استراتژی صادرات انرژی ایران را آشکار کرد:
- آسیب‌پذیری بخش خصوصی: تجار بخش خصوصی که با ریسک بالا در این بازار سرمایه‌گذاری کرده بودند، اکنون بدون حمایت دیپلماتیک مؤثر، با زیان‌های هنگفت ناشی از توقف چندماهه محموله‌ها مواجه‌اند.
- عقب‌ماندگی فنی در تولید: این بحران نشان داد که بخش قابل توجهی از ظرفیت تولید فرآورده‌های نفتی ایران (به‌ویژه در پالایشگاه‌های کوچک) قادر به تولید محصولات با استاندارد جهانی (یورو ۴ و ۵ با سولفور زیر ۵۰ PPM) نیست. اتکا به فروش سوخت با سولفور بالا به بازارهای کمتر توسعه‌یافته، یک استراتژی شکننده است.
