اختلاف بزرگ درباره نحوه تعیین قیمت بنزین
در حالی که بحث «هزینه تمام‌شده دو هزار تومانی» برای بنزین بار دیگر در مرکز توجه افکار عمومی قرار گرفته، اختلاف نظر جدی میان کارشناسان درباره اینکه نفت در محاسبه قیمت بنزین باید «کالایی با هزینه صفر» تلقی شود یا نه، ابعاد تازه‌ای از وضعیت مالی صنعت نفت و سیاست‌گذاری انرژی در ایران را آشکار کرده است.
در روزهای گذشته بحث درباره «هزینه تمام‌شده دو هزار تومانی» برای هر لیتر بنزین بار دیگر به یکی از موضوعات داغ فضای اقتصادی ایران تبدیل شده است. این بحث پس از آن مطرح شد که یکی از اعضای کمیسیون اقتصادی مجلس از وجود طرحی در دولت برای «سه‌نرخی شدن بنزین» خبر داد.
طرفداران این محاسبه معتقدند برای تعیین نرخ بنزین، نفت خام باید کالایی بدون هزینه فرض شود؛ یعنی ارزش ذاتی نفت، هزینه استخراج، سرمایه‌گذاری پالایشی و استهلاک تأسیسات کنار گذاشته شود و تنها دو مؤلفه «هزینه حمل» و «حق‌العمل جایگاه‌داران» در نظر گرفته شود.
اما گروهی از کارشناسان این روش را نادرست می‌دانند. سیدمصطفی موسوی‌نژاد، کارشناس اقتصادی، می‌گوید این نوع محاسبه «غلط اندر غلط» است و همین نگاه باعث ثبات طولانی‌مدت قیمت و در نهایت بروز شوک‌هایی مانند افزایش قیمت آبان ۱۳۹۸ می‌شود. او تأکید می‌کند که ارزش نفت، هزینه استخراج و هزینه پالایش باید جزئی جدایی‌ناپذیر از محاسبه قیمت تمام‌شده بنزین باشد.
در مقابل، حسین عباسی‌فر، دیگر کارشناس اقتصادی، می‌گوید نفت «انفال» و متعلق به همه مردم است و وزارت نفت هزینه استخراج را از محل سهم ۱۴.۵ درصدی خود از درآمدهای فروش نفت و گاز برداشت می‌کند. به گفته او، از آنجا که این سهم قانونی هزینه استخراج را پوشش می‌دهد، نفت در فرایند قیمت‌گذاری بنزین باید با «هزینه صفر» لحاظ شود.
با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم ۱۴.۵ درصدی تعیین‌شده برای شرکت ملی نفت در عمل محقق نمی‌شود. مطابق تبصره ۳ قانون بودجه ۱۴۰۴، شرکت ملی نفت ایران باید ۱۴.۵ درصد از منابع حاصل از صادرات نفت خام و میعانات گازی را دریافت کند. این بند سال‌هاست در بودجه‌های سالانه تکرار می‌شود.
اما آمار رسمی شرکت ملی نفت تصویر متفاوتی ارائه می‌دهد: سهم واقعی این شرکت از ارزش تولیدات نفت و گاز طی ۱۵ سال گذشته در بهترین حالت تنها حدود ۹ درصد بوده است.
این سهم در سه سال گذشته حتی کاهش بیشتری داشته و به کمتر از ۲ درصد رسیده است؛ موضوعی که به گفته برخی کارشناسان، ظرفیت سرمایه‌گذاری و توسعه در صنعت نفت را به شدت محدود کرده است.
بر اساس این داده‌ها، حتی اگر در محاسبه قیمت بنزین هزینه استخراج نفت صفر در نظر گرفته شود و قرار باشد این هزینه از محل سهم ۱۴.۵ درصدی شرکت ملی نفت جبران شود، در عمل بخش عمده‌ای از این منابع ـ بیش از ۸۷ درصد ـ وارد چرخه توسعه‌ای صنعت نفت نمی‌شود.
این اختلاف نظرها در حالی ادامه دارد که ایران همچنان یکی از بالاترین نرخ‌های مصرف روزانه بنزین در منطقه را دارد و هرگونه تغییر در سیاست‌های قیمتی می‌تواند پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد.
