موفقیت بزرگ برقی ایران در سکوت خبری!
صنعت برق ایران در یک دهه گذشته، در سکوت و به دور از هیاهو، یک موفقیت استراتژیک را رقم زده و توانسته است نرخ تلفات شبکه سراسری را از حدود ۱۶ درصد به ۱۱ درصد کاهش دهد.
این دستاورد که معادل صرفه‌جویی در تولید چندین نیروگاه بزرگ است، ایران را در شاخص بهره‌وری شبکه در جایگاهی بهتر از رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه (۱۴.۸٪) و قدرت‌های اقتصادی نوظهور مانند برزیل قرار داده است. با این حال، فاصله تا میانگین جهانی (۸.۳٪) و چالش پنهان “برق‌دزدی”، مسیر پیش رو برای رسیدن به هدف برنامه هفتم توسعه (تلفات زیر ۸.۵٪) را پرمخاطره می‌سازد.
تلفات برق، که به زبان ساده، شکاف میان انرژی تولیدشده در نیروگاه‌ها و انرژی تحویل‌شده به مشترکین است، یکی از مهم‌ترین معیارهای سنجش کارایی یک شبکه الکتریکی محسوب می‌شود. تحلیل وضعیت ایران در این شاخص، تصویری از پیشرفت‌ها و چالش‌های باقی‌مانده را به نمایش می‌گذارد.
۱. کارنامه ایران در مدیریت تلفات: یک دهه بهبود مستمر
آمارها نشان‌دهنده یک روند کاهشی چشمگیر در دهه گذشته است که حاصل تمرکز بر دو بخش اصلی شبکه بوده است:
- شبکه انتقال: تلفات از حدود ۶٪ به ۲.۵٪ کاهش یافته است.
- شبکه توزیع: تلفات از حدود ۱۶٪ به ۹.۲٪ کاهش یافته است.
مجموع این بهبودها، تلفات کل شبکه را امروز به حدود ۱۱ درصد رسانده است؛ عددی که با توجه به وسعت جغرافیایی و گستردگی شبکه ایران، عملکردی قابل دفاع محسوب می‌شود.
تحلیل استراتژیک: این کاهش ۵ درصدی، یک “سود خالص” برای اقتصاد ملی است. این به معنای آزاد شدن ظرفیت تولید برای پاسخ به تقاضای جدید، کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها، کاهش انتشار آلاینده‌ها و کاهش فشار بر زیرساخت‌های فرسوده انتقال است. این موفقیت نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری‌های هدفمند فنی، بازدهی بسیار بالایی دارند.
۲. جایگاه ایران در مقیاس جهانی: بهتر از منطقه، عقب‌تر از صدر
مقایسه تطبیقی، موقعیت کنونی ایران را بهتر روشن می‌کند:
- کشورهای با بهره‌وری بالا: چین (۵.۵٪)، آمریکا (۵.۹٪)، آلمان (۴.۱٪).
- کشورهای با چالش جدی: عراق (بیش از ۵۰٪)، هند (۱۹.۴٪)، پاکستان (۱۷٪).
- جایگاه ایران (۱۱٪): بهتر از کشورهایی چون ترکیه (۱۴.۸٪) و مکزیک (۱۲.۸٪) و نزدیک به کشورهایی با ساختار شبکه مشابه مانند اسپانیا (۹.۶٪).
تحلیل استراتژیک: قرار گرفتن در این جایگاه، نشان می‌دهد که دانش فنی و توان مهندسی در صنعت برق ایران برای مدیریت یک شبکه پیچیده وجود دارد. چالش اصلی دیگر صرفاً “فنی” نیست، بلکه به “اقتصادی” و “قانونی” تغییر ماهیت داده است: تأمین سرمایه برای نوسازی باقی‌مانده شبکه و مقابله قاطع با تلفات غیرفنی.
۳. چالش پنهان: تلفات غیرفنی و نشت انرژی از شبکه
بخشی از این ۱۱ درصد تلفات، ماهیت فنی ندارد و به نوعی “هدررفت سرمایه ملی” است:
- عوامل اصلی: استفاده غیرمجاز (برق‌دزدی)، دستکاری در کنتورها و به‌ویژه رشد قارچ‌گونه مزارع استخراج غیرمجاز رمزارز که به دلیل مصرف بسیار بالا، فشار شدیدی به شبکه‌های محلی وارد می‌کنند.
- راهکار ترکیبی: کارشناسان معتقدند مقابله با این پدیده صرفاً با ابزار فنی (مانند کنتورهای هوشمند) ممکن نیست و نیازمند یک مثلث همکاری شامل پشتیبانی قضایی و قانونی برای برخورد با متخلفان، همکاری نهادهای انتظامی برای شناسایی و جمع‌آوری انشعابات غیرمجاز، و افزایش آگاهی عمومی درباره پیامدهای اقتصادی و اجتماعی این تخلفات است.
۴. نقشه راه وزارت نیرو برای رسیدن به تلفات تک‌رقمی
برای دستیابی به هدف بلندپروازانه تلفات زیر ۸.۵ درصد تا پایان برنامه هفتم توسعه، مجموعه‌ای از اقدامات در دستور کار قرار دارد:
- بهینه‌سازی در مبدأ: افزایش راندمان نیروگاه‌ها از ۳۷ به ۴۴ درصد و تکمیل بخش بخار نیروگاه‌های سیکل ترکیبی.
- هوشمندسازی و نوسازی شبکه: جایگزینی کابل‌های مسی با کابل‌های خودنگهدار، استفاده از هادی‌های پرظرفیت برای کاهش مقاومت، و مهم‌تر از همه، توسعه فراگیر کنتورهای هوشمند (طرح فهام) برای نظارت لحظه‌ای بر مصرف و شناسایی سریع دستکاری‌ها.
- تغییر معماری شبکه: توسعه نیروگاه‌های تولید پراکنده (DG) و تجدیدپذیر در مقیاس کوچک و نزدیک به مراکز مصرف، که با کوتاه کردن مسیر انتقال، تلفات را به شکل چشمگیری کاهش می‌دهد.
نتیجه‌گیری نهایی
صنعت برق ایران در مسیر افزایش بهره‌وری، نمره قبولی گرفته و دستاوردهای قابل توجهی داشته است. با این حال، گام‌های نهایی برای رسیدن به استانداردهای جهانی، سخت‌ترین گام‌ها هستند. موفقیت در این مسیر، بیش از هرچیز به تأمین مالی پایدار برای نوسازی، اراده سیاسی و قضایی برای مقابله جدی با تلفات غیرفنی و اصلاح الگوی مصرف وابسته است. تحقق این اهداف، نه تنها به پایداری شبکه برق، بلکه به شکوفایی اقتصادی و حفاظت از محیط زیست کشور کمک شایانی خواهد کرد.
