شوک عجیب افغانستان به ایران / استاندارد جدید طالبان بازار را به هم ریخت
بازار افغانستان، که زمانی بهشت کالاهای نهایی ایران بود، در حال تغییر ماهیت است. دولت طالبان با اجرای دو استراتژی موازی و هوشمندانه - اجرای استانداردهای کیفی بسیار سخت‌گیرانه برای سوخت و حمایت تهاجمی از تولید داخلی - عملاً در حال بازنویسی قواعد تجارت با همسایگان خود است.
این تحول، که منجر به توقف کامل صادرات ۸۰۰ میلیون دلاری هیدروکربن‌های ایران و برگشت ده‌ها تانکر سوخت از مرزها شده، زنگ خطری جدی برای صادرکنندگان ایرانی است: دوران صادرات آسان به پایان رسیده و بقا در این بازار نیازمند یک بازنگری استراتژیک فوری است.
بحران در مرزهای شرقی جدی است. توقف صادرات و برگشت محموله‌های مشتقات نفتی ایران از مرز افغانستان به دلیل الزامات کیفی جدید، فعالان اقتصادی را با زیان‌های سنگین مواجه کرده است. اما این مشکل، صرفاً یک اختلاف گمرکی نیست، بلکه نمادی از یک تغییر پارادایم عمیق در استراتژی اقتصادی افغانستان است.
بحران استاندارد سوخت
- مشکل اصلی: دولت افغانستان به صورت ناگهانی و بدون ابلاغ رسمی قبلی، استاندارد واردات سوخت را به شدت ارتقا داده و تنها به محموله‌هایی با سولفور کمتر از ۱۵ PPM (بخش در میلیون) اجازه ورود می‌دهد.
- پیامد مستقیم: از آنجا که بخش عمده‌ای از فرآورده‌های صادراتی ایران (که تحت عنوان هیدروکربن صادر می‌شدند) این استاندارد را پاس نمی‌کنند، صادرات این بخش در سه ماه گذشته کاملاً متوقف شده است. این به معنای از دست رفتن بازاری است که سال گذشته حدود ۸۰۰ میلیون دلار ارزش داشت.
- تحلیل فنی: به گفته سید حمید حسینی، عضو هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، افغانستان در مرزها آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت ایجاد کرده و محموله‌های فاقد استاندارد را بازمی‌گرداند. این سیاست سخت‌گیرانه حتی در کشورهای پیشرفته نیز کمتر دیده می‌شود و باعث افزایش شدید قیمت سوخت در داخل افغانستان شده است.
استراتژی جدید صنعتی افغانستان
فراتر از بحران سوخت، یک تحول ساختاری در حال وقوع است. به گفته محمود سیادت، رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان:
- حمایت از تولید داخل: افغانستان با وضع تعرفه‌های سنگین بر کالاهای وارداتی مشابه تولید داخل، توانسته تعداد کارخانجات خود را ۲.۵ برابر کند.
- تغییر نقش ایران: در نتیجه این سیاست، ایران به تدریج از “صادرکننده کالای نهایی” به “تامین‌کننده مواد اولیه” برای صنایع افغانستان تبدیل خواهد شد. بنگاه‌های کوچک و متوسط ایرانی که خود را با این واقعیت تطبیق ندهند، به زودی بازار را از دست خواهند داد.
- جلوگیری از خام‌فروشی: دولت طالبان حتی در بخش معادن نیز با هدف جلوگیری از خام‌فروشی، صادرات مواد معدنی را تنها پس از فرآوری در داخل مجاز می‌داند.
آمارها و راهکارهای پیش رو
- آمار تجارت (۶ ماهه اول ۱۴۰۴):
- صادرات به افغانستان: رشد محدود (۴٪ ارزشی، ۱۰٪ وزنی).
- واردات از افغانستان: کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار اما با رشد بیش از ۱۰۰٪ نسبت به سال قبل.
- ۱۰ کالای اصلی صادراتی: شمش فولاد (۱۳۵ میلیون دلار)، هیدروکربن‌ها (۹۲ میلیون دلار) و روغن‌های سبک (۸۵ میلیون دلار) در صدر قرار دارند.
- راهکارهای ایران:
- تطبیق استراتژیک: شرکت‌های ایرانی باید مدل کسب‌وکار خود را از فروش محصول نهایی به فروش مواد اولیه تغییر دهند.
- سرمایه‌گذاری در کیفیت: پالایشگاه‌ها و تولیدکنندگان مشتقات نفتی باید برای ارتقای کیفیت محصولات خود و رسیدن به استانداردهای جدید سرمایه‌گذاری کنند.
- توسعه کشت قراردادی: اتاق مشترک در حال برنامه‌ریزی برای کشت قراردادی محصولاتی چون خوراک دام، دانه‌های روغنی و حبوبات در خاک افغانستان است تا هم نیاز ایران تامین شود و هم با ایجاد اشتغال، از مهاجرت‌های غیرقانونی کاسته شود.
