چشمک یک فرصت طلایی به ایران / خوش به حالمان می‌شود!

تحولات ژئوپلیتیکی ناشی از بحران اوکراین در سال ۲۰۲۲، بازار جهانی انرژی را وارد مرحله‌ای تازه کرد. روسیه به‌ عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت، گاز و زغال‌سنگ جهان، در معرض شدیدترین تحریم‌های انرژی اتحادیه اروپا و کشورهای غربی قرار گرفت.

این تغییر شرایط، ساختار صادرات انرژی روسیه را دستخوش تحولات کمّی و کیفی گسترده‌ای کرد. 

کاهش شدید صادرات انرژی روسیه به اروپا

یکی از مهم‌ترین پیامدهای بحران اوکراین، افت شدید صادرات انرژی روسیه به اتحادیه اروپا بوده است. داده‌های رسمی نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳، صادرات نفت خام روسیه به اروپا ۸۳ درصد، فرآورده‌های نفتی ۸۶ درصد، گاز طبیعی ۷۴ درصد، زغال سنگ ۷۶ درصد و برق ۱۰۰ درصد کاهش یافته است؛ به‌ طوری‌ که صادرات برق به اتحادیه اروپا به صفر رسیده است.

سهم اروپا در صادرات نفت خام روسیه از ۴۸ درصد در سال ۲۰۲۱ به ۹ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یافت. صادرات گاز از ۱۵۴ میلیارد مترمکعب به ۲۶ میلیارد مترمکعب و صادرات برق از ۱۳ میلیارد کیلووات‌ساعت به صفر رسید.

تغییر مقاصد صادراتی روسیه

در واکنش به تحریم‌های گسترده غرب، روسیه سیاست تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی خود را در پیش گرفت. در این راستا، صادرات نفت خام به هند و چین، به‌ طور چشمگیری افزایش یافت. همچنین فرآورده‌های نفتی به‌ جای اروپا، عمدتا روانه کشورهای آسیای جنوب شرقی، ترکیه و آمریکای لاتین شدند.

در حوزه گاز طبیعی نیز صادرات به چین از ۱۰ میلیارد مترمکعب به ۲۲.۷ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت و بر اساس برنامه‌ریزی‌ها، این رقم تا سال ۲۰۳۵ به ۱۰۰ میلیارد مترمکعب خواهد رسید. صادرات برق نیز به‌ جای اروپا، به مقاصدی چون چین و قزاقستان سوق یافته است.

وضعیت درآمد صادرات انرژی روسیه

با وجود افت حجم صادرات، درآمد کل صادرات انرژی روسیه تغییر چندانی نداشته و از ۲۵۵.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ تنها به ۲۵۳.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است. این کاهش ناچیز ۰.۹ درصدی به‌ دلیل جهش قیمت جهانی حامل‌های انرژی در اثر نااطمینانی‌های ژئوپلیتیکی بوده است.

بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که روسیه با بازآرایی سبد صادراتی خود، توانسته بخشی از ضربه تحریم‌ها را خنثی کند.

فرصت‌های ایران در سایه تحولات روسیه

با توجه به اهداف برنامه هفتم، مبنی بر واردات ۲۰ میلیارد مترمکعب و صادرات ۴۰ میلیارد مترمکعب گاز در سال، فضای ایجاد شده از کاهش صادرات روسیه به غرب، یک پنجره استراتژیک برای ایران محسوب می‌شود. واردات یا سواپ گاز روسیه از مسیرهای شمالی، می‌تواند زمینه‌ساز صادرات مجدد آن به عراق، ترکیه، ارمنستان و حتی کشورهای حاشیه خلیج فارس باشد.

همچنین با توجه به تفاوت اوج زمانی مصرف برق در ایران و کشورهای هدف، واردات برق از روسیه و صادرات آن به کشورهایی مانند عراق، به‌ عنوان یک راهبرد مکمل قابل بررسی است. این فرصت در صورت برنامه‌ریزی و دیپلماسی فعال انرژی، می‌تواند ایران را در مسیر تبدیل به هاب انرژی منطقه قرار دهد.

تهدید بالقوه برای بازار گاز ایران

اگرچه تحولات صادرات انرژی روسیه می‌تواند برای ایران فرصت‌ساز باشد اما در صورت عدم بهره‌برداری به‌ موقع، ممکن است به تهدیدی جدی نیز تبدیل شود. روسیه در حال توسعه ظرفیت LNG و خطوط لوله به سمت چین، ترکیه و آسیای میانه است و این روند می‌تواند بازارهای فعلی ایران را با خطر رقابت جدی مواجه سازد.

در مجموع، تحولات ژئوپلیتیکی پس از بحران اوکراین، فرصت کم‌نظیری برای بازتعریف جایگاه ایران در بازار انرژی منطقه فراهم کرده است. واردات و سواپ گاز روسیه، صادرات مجدد به بازارهای هدف و بهره‌گیری از ظرفیت برق مازاد این کشور، راهکارهایی هستند که می‌توانند ایران را در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای در عرصه انرژی قرار دهند. با این حال، تحقق این اهداف نیازمند دیپلماسی فعال، توسعه زیرساخت‌ها و تسریع در تصمیم‌گیری‌هاست.